Haftara parasjat Choekat
De haftara vertelt een moeilijk maar welbekend verhaal over een van de Sjoftiem, de Richteren die een fatale fout maakte. De Nederlandse 17 eeuwse schrijver Joost van den Vondel schreef over hem een treurtoneel waarvan de eerste zin als volgt gaat:
Ick voere nu Jeptha, den zeeghhaftigen helt, lantvooght, rechter, en veltheer der Hebreen, ten stichtigen treurtooneele [...]
(Jeptha, door Joost van den Vondel)
In de nog steeds veel geraadpleegde en gezaghebbende Algemene geschiedenis der Nederlanden wordt Vondels Jephta gezien als een hoogtepunt uit de 17de-eeuwse literatuur en Vondel zelf beschouwde het als zijn meest geslaagde werk.
Het verhaal van Jiftach (zoals wij hem noemen) zoals in deze haftara beschreven gaat in het kort over hoe het Joodse Volk 18 jaar onder het juk was van de Ammonietische onderdrukking als straf voor hun afgodendienst. De haftara begint met de man die hierin verandering gaat brengen: Jiftach, de ruwe en harde strijder maar nobele liefhebber van zijn land en tedere vader, wiens overwinning overschaduwd wordt door een verschrikkelijke fout. Voor hij ten strijde trekt tegen de Ammonieten legt Jiftach namelijk een gelofte af: Als U, G-d, de Ammonieten in mijn hand geeft zal ik de eerste die uit mijn huis treedt om mij te begroeten, als ik heelhuids terug kom van de kinderen van Ammon, aan G-d heiligen, en ik zal het als een brandoffer opofferen. Hier eindigt de haftara maar niet het verhaal.
Kunt u zich Jiftachs spijt over deze woorden voorstellen toen de eerste die hem dansend en juichend tegemoet trad bij zijn thuiskomst zijn enige dochter was?!…. Wat moest hij doen? Heeft Jiftach zijn dochter echt tot G-d opgeofferd? Dit is immers volstrekt ongeoorloofd in het Jodendom! De tenach geeft hierop eigenlijk geen duidelijk antwoord. We lezen aan de ene kant dat hij zich aan zijn gelofte hield maar aan de andere kant blijkt deze zin open voor andere interpretaties.
De midrasj vertelt ons dat zijn dochter Sje'iela heette. Nadat Jiftach haar vertelde wat hij beloofd had sprak ze: Vader, wat u beloofd heeft moet u doen. Maar aan de andere kant trachtte ze hem met allerlei argumenten over te halen dat zijn eed ongeoorloofd was binnen het Jodendom. Dit zonder resultaat volgens de midrasj en de gemara. Deze veroordelen Jiftachs gelofte en mensenoffer als iets gruwelijks.
Verklaarders uit de Middeleeuwen en later (Kimchi, Ralbag, Abarbanel, Rasji) geven aan dit verhaal echter een andere interpretatie en gaan ervan uit dat Jiftach zijn dochter niet echt opofferde maar haar in plaats hiervan niet heeft laten trouwen. Daardoor kreeg ze geen kinderen en bleef er na haar dood niets levends van haar achter. Ze baseren zich op twee tekstuele mogelijkheden hiervoor: Ten eerste kan het woordje 'en' in de zin 'aan G-d heiligen, EN ik zal het als een brandoffer opofferen' ook begrepen kunnen worden als 'OF'. Wat wil zeggen dat Jiftach bedoelde: Ik zal het opofferen voor G-d als het iets is wat geofferd mag worden OF het als iets heiligs afzonderen voor G-d als het is iets dat niet geofferd mag worden. Als ondersteuning voor deze interpretatie halen deze verklaarders de volgende zin uit Sjemot/Exodus aan: Hij die zijn vader EN moeder slaat welke uiteraard gelezen moet worden als: Hij die zijn vader OF moeder slaat. Verder is hun verklaring ook contextueel te verdedigen: De zin waarin we lezen dat Jiftach zijn gelofte houdt leest: 'En hij hield zijn gelofte zoals hij gezworen had, en zij heeft geen gemeenschap gehad met een man'. Maar zelfs dit was een overtreding van Jiftach daar het een gebod is om te trouwen en kinderen te hebben. Het nonnenschap is het Jodendom vreemd. Hij stierf daarom dan ook een zeer pijnlijke dood.
Het is overigens opmerkelijk dat het meestal bijzonder goede en educatieve Nederlandse boek 'Van Adam tot Ezra' uit dit verhaal een scheve en onjuiste 'wijze les' leert aan haar lezers, namelijk dat men beloftes altijd moet nakomen, zelfs als je hier spijt van hebt (Van Adam tot Ezra pagina 109). Alhoewel de beweegredenen van de schrijver (D. Hausdorff) om een dergelijke les aan kinderen te onderwijzen begrijpelijk en bewonderingwaardig zijn kan men zeker vraagtekens zetten bij de keus van deze les bij dit verhaal. Jiftach had zijn belofte NIET moeten houden. Een andere beroemde schrijver, Dante schreef hier over: "Wees sterk om je geloftes te houden maar wees hierin niet pervers. Zoals Jephtah ooit eens blindelings een eed voltrok. Het is beter dat een man zal zeggen, ik heb een fout gemaakt. Dan dat hij een slechte eed houdt waarmee hij slechter zou doen." (Dante, Paradiso) Want Jiftachs belofte was een fout en tegen de Joodse wet. De midrasj geeft zelfs de manier waarop hij die gelofte ongedaan had kunnen maken. Hij had naar Pinchas, de hogepriester uit die tijd moeten gaan welke die gelofte had kunnen opheffen. Maar Jiftach, die zich de grote prins van het land voelde, was te hoogmoedig hiervoor. Hij wilde zichzelf niet vernederen voor een 'simpele onderdaan'. Pinchas daarentegen komt er in deze midrasj ook niet zonder kleerscheuren af. Hij had namelijk zelf naar Jiftach moeten gaan maar de midrasj vertelt dat ook deze man, een torageleerde, zich te groot voelde om uit zichzelf naar zo een onwetende man als Jiftach te gaan (en ook hij kreeg hier straf voor). Sji'iela werd dus letterlijk het kind van de rekening van twee verwaande arrogante egocentrische volwassen mannen. Is DAT niet een veel betere les om uit dit verhaal te leren? Soms moet je je wrok doorslikken en aan de tafel gaan zitten met hen die je wat minder aardig vindt ten gunste van de toekomst van je kinderen. Misschien moeten we deze les ook leren betreffende het zo plots verschenen Chamastan, de door Chamas veroverde Gazastrook. Het is zo makkelijk en begrijpelijk om te zeggen dat we niet met hun willen onderhandelen, de vraag is alleen of we ons hiermee uiteindelijk niet zelf in de voeten schieten.
Sjabbat Sjalom,
Avraham Roos
