PERSBERICHT
* contactinfo en directe links naar tekst en beeld staan onderaan dit
persbericht *
Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA)
---------------------------------------------------------------------------------------------------
7 maart 2022, 17.00 uur
Sterrenkundigen maken hartfilmpje van zwart gat
Een zwart gat krijgt eerst een brede corona en stoot daarna pas straalstromen
uit. Dat blijkt onder andere uit het 'hartfilmpje' dat een internationaal team
van sterrenkundigen heeft gemaakt van een zwart gat en een ster die om elkaar
heen draaien. Het team, onder leiding van Mariano Méndez van de
Rijksuniversiteit Groningen, publiceert de resultaten maandag in Nature
Astronomy.
Net zoals bij een mensenhart het bloed niet tegelijk in de boezem en in de
kamer kan zijn, blijkt een zwart gat ook eerst materiaal te verzamelen en op te
warmen in een zogeheten corona, om het daarna pas uit te spuwen in jets. "Het
klinkt logisch, maar er is al twintig jaar discussie over of de corona en de
jet niet gewoon hetzelfde waren. Wij zien dus nu dat ze na elkaar ontstaan en
dat de jet uit de corona volgt," aldus hoofdonderzoeker Mariano Méndez (Kapteyn
Instituut, Rijksuniversiteit Groningen). "Het was een heel karwei om deze
volgtijdelijkheid aan te tonen. We moesten gegevens van jaren vergelijken met
die van seconden,en van hele hoge energieën met hele lage."
15 jaar aan gegevens
De onderzoekers verzamelden 15 jaar aan gegevens van meerdere telescopen. Ze
gebruikten onder andere de Rossi X-ray Timing
Explorer<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fen.wikipedia.org%2Fwiki%2FRossi_X-ray_Timing_Explorer&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=0Shkjkc7%2FmOGtHqhqGcfxrzq2eLQiwarTnagiyY9iqE%3D&reserved=0>.
Die telescoop was vanuit de ruimte ongeveer elke drie dagen op het zwarte gat
GRS 1915+105 gericht en ving hoog-energetische röntgenstraling op van de
corona. De astronomen combineerden de röntgengegevens met die van de Ryle
Telescope<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fen.wikipedia.org%2Fwiki%2FRyle_Telescope&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=Jc39zOD2W7mNLiEksJdtS%2FFY0QrFZo1pRyO1NofT1yk%3D&reserved=0>.
Dat is een verzameling radioschotels zo'n negentig kilometer ten noorden van
Londen, die ook bijna dagelijks de laag-energetische radiostraling opvangen van
de jet van het zwarte gat.
Het zwarte gat GRS
1915+105<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fen.wikipedia.org%2Fwiki%2FGRS_1915%252B105&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=DzUcWHjYRYGF6hBsuY3P413BK4oUL15rXdpTp0YRy7c%3D&reserved=0>
is geen los zwart gat, maar een zwart gat met een ster die om elkaar heen
draaien. Het dubbelsysteem ligt in onze Melkweg op ongeveer 36.000 lichtjaar
van ons vandaan in de richting van het sterrenbeeld Arend (Aquila). Het zwarte
gat weegt ongeveer zo zwaar als twaalf keer onze zon en is daarmee een van de
zwaarst bekende stellaire zwarte gaten.
Mogelijk ook bij zwart gat centrum Melkweg
Nu de onderzoekers de volgtijdelijkheid hebben bewezen, staan er nog wel wat
vragen open. De röntgenstraling die de telescopen opvangen van de corona bevat
bijvoorbeeld meer energie dan alleen te verklaren is uit de temperatuur van de
corona. De onderzoekers vermoeden dat een magnetisch veld voor extra energie
zorgt. Dat magnetisch veld en de bijbehorende energie zou ook kunnen verklaren
waarom er jets ontstaan. Als het magnetische veld chaotisch is, warmt de corona
op. Als het magnetisch veld vervolgens minder chaotisch wordt, kan materiaal
via de veldlijnen ontsnappen in een jet.
De onderzoekers vermoeden dat het principe dat ze hebben aangetoond ook weleens
zou kunnen gelden voor zwaardere zwarte gaten, bijvoorbeeld voor het superzware
zwarte gat dat zich in het centrum van onze Melkweg bevindt.
Wetenschappelijk artikel
Coupling between the accreting corona and the relativistic jet in the micro
quasar GRS 1915+105. Door: Mariano Méndez (1), Konstantinos Karpouzas (1,3),
Federico García (1,2), Liang Zhang (3), Yuexin Zhang (1), Tomaso M. Belloni (4)
& Diego Altamirano (3). Geaccepteerd voor publicatie in Nature Astronomy.
[origineel:
https://www.nature.com/articles/s41550-022-01617-y<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Farticles%2Fs41550-022-01617-y&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=Xlb%2FDJLETsXw8BUoTtmHPCKYffKgGpziSCbR2e3sm5s%3D&reserved=0>
| preprint:
https://www.astronomie.nl/upload/files/2022/Mendez-et-al-2022.pdf<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fwww.astronomie.nl%2Fupload%2Ffiles%2F2022%2FMendez-et-al-2022.pdf&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=OCSpuCBlWc9sN2cVVEDchpKYCFSsLCImot6T%2Bxdrlbc%3D&reserved=0>]
1. Kapteyn Instituut, Rijksuniversiteit Groningen
2. Instituto Argentino de Radioastronomía, Buenos Aires, Argentinië
3. School of Physics and Astronomy, University of Southampton, Southampton,
Verenigd Koninkrijk
4. INAF - Osservatorio Astronomico di Brera, Merate, Italië
EINDE PERSBERICHT
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Meer informatie
Contact:
Mariano Méndez
Kapteyn Instituut, Rijksuniversiteit Groningen
mariano@xxxxxxxxxxxx<mailto:mariano@xxxxxxxxxxxx>
www.rug.nl/staff/r.m.mendez<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=http%3A%2F%2Fwww.rug.nl%2Fstaff%2Fr.m.mendez%2F&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=Ycfi6M396f4gKx09gn7d28yVDx57fn5MHe3M%2FAqAIzQ%3D&reserved=0>
Beeld:
(Lage resolutie bijgevoegd, hoge resolutie via url's - beeld is te gebruiken
bij de berichtgeving over dit onderwerp, graag credit vermelden.)
Stukje van het 'hartfilmpje' van een zwart gat.' Op de horizontale x-as staan
de dagen. Dit filmpje toont 500 dagen aan gegevens. De groene curve is de
radiostraling. Op de groene pieken is de jet het sterkst. De rode en blauwe
stippen geven de röntgenstraling weer en zijn een maat voor de grote van de
corona. Bij de blauwe stippen is de corona het kleinst en de jet het sterkst.
De jets ontstaan dus steeds als de corona het kleinst is. (c) Méndez et al.
Hoge resolutie:
https://www.astronomie.nl/upload/images/2022/03/Heart-beat-credit-Mendez.jpg<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fwww.astronomie.nl%2Fupload%2Fimages%2F2022%2F03%2FHeart-beat-credit-Mendez.jpg&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=6xvmsxQ9hn0UqaHhvqy0Lwh3QC1zhkFI%2Fq8DUjrbRUc%3D&reserved=0>
Filmpje met geluid zoals bij een hartmonitor:
https://youtu.be/JodbLhF0BqY<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fyoutu.be%2FJodbLhF0BqY&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=sgupxpYwThAegpfJVd7U4aLtySOVf1bvjTkSNin23Ck%3D&reserved=0>
Filmpje met geluid en vergelijking met een hartmonitor:
https://youtu.be/0-xQGi-YwZo<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fyoutu.be%2F0-xQGi-YwZo&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=ZLjONcTwtTzcih6BMs8eyeyLjdXaP5kbbaNpAMJnVCI%3D&reserved=0>
Twee screenshots uit de animatie van twee fasen van een zwart gat. Links heeft
zich rond het centrum van het zwarte gat een grote, warme corona gevormd: de
blauwe schijf met materiaal. Er is geen jet. Rechts is de corona kleiner en
koeler (rood/oranje) en het zwarte gat zendt een grote jet uit (c) Méndez et al.
Hoge resolutie:
https://www.astronomie.nl/upload/images/2022/03/Still-uit-animatie-credit-Mendez.jpg<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fwww.astronomie.nl%2Fupload%2Fimages%2F2022%2F03%2FStill-uit-animatie-credit-Mendez.jpg&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122099984630%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=i32KSXoi7i4viLSBm2SJ%2FcwPN0kmHXb13gu4MwidZIY%3D&reserved=0>
Filmpje:
https://youtu.be/i6-FcYOsJCo<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fyoutu.be%2Fi6-FcYOsJCo&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122100140857%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=mYcvH1ZkkzpAOMO88CwWt6jmFTlk4SzJLR%2BAmI5SZEY%3D&reserved=0>
Over NOVA /
www.astronomie.nl<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=http%3A%2F%2Fwww.astronomie.nl%2F&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122100140857%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=e40BAGTXw6%2BYrw6GOyirHm7BLytUDlav%2Frp%2Fbz5eXWA%3D&reserved=0>
De Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) is het
samenwerkingsverband van de sterrenkundige instituten van de universiteiten van
Amsterdam, Groningen, Leiden en Nijmegen. Toponderzoekschool NOVA heeft als
missie het uitvoeren van baanbrekend sterrenkundig onderzoek, het opleiden van
jonge astronomen op het hoogste internationale niveau en het delen van nieuwe
ontdekkingen met de samenleving. De NOVA-laboratoria zijn gespecialiseerd in
het bouwen van state-of-the-art optische/infrarood- en
submillimeter-instrumentatie voor de grootste telescopen op aarde.
Opgemaakt persbericht:
Nederlands:
https://www.astronomie.nl/nieuws/sterrenkundigen-maken-hartfilmpje-van-zwart-gat-3167<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fwww.astronomie.nl%2Fnieuws%2Fsterrenkundigen-maken-hartfilmpje-van-zwart-gat-3167&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122100140857%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=BhCeLbzb36AYgNI6XWr9onOUdmjxEFOSZ4DPcrdpSZk%3D&reserved=0>
Engels:
https://www.astronomie.nl/nieuws/en/astronomers-take-heartbeat-of-black-hole-3167<https://eur04.safelinks.protection.outlook.com/?url=https%3A%2F%2Fwww.astronomie.nl%2Fnieuws%2Fen%2Fastronomers-take-heartbeat-of-black-hole-3167&data=04%7C01%7Cd.redeker%40uva.nl%7Ccb3f047096b34b01c0cb08d9fc33caff%7Ca0f1cacd618c4403b94576fb3d6874e5%7C0%7C0%7C637818122100140857%7CUnknown%7CTWFpbGZsb3d8eyJWIjoiMC4wLjAwMDAiLCJQIjoiV2luMzIiLCJBTiI6Ik1haWwiLCJXVCI6Mn0%3D%7C3000&sdata=kv6lbaZSAY10DU8JXkW%2F2pPWtD9Fc4dsoh552dQSBAk%3D&reserved=0>
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Marieke Baan en David Redeker | Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie
(NOVA) | NOVA Informatiecentrum | Science Park 904 | Postbus 94249 | 1090 GE
Amsterdam | vast: 020 525 7480 | Marieke mobiel: 0614 322 627 | David mobiel:
0644 588 969 | h.m.baan@xxxxxx | d.redeker@xxxxxx | www.astronomie.nl
Attachment:
Heart-beat-credit-Mendez-kl.jpg
Description: Heart-beat-credit-Mendez-kl.jpg
Attachment:
Still-uit-animatie-credit-Mendez-kl.jpg
Description: Still-uit-animatie-credit-Mendez-kl.jpg
