Persbericht Nikhef
-------------------------
Zwarte gaten en oerknal onder de loep in Nationale Wetenschapsagenda
Twee onderzoeksprojecten van onder meer Nikhef krijgen steun van de Nationale
Wetenschapsagenda. Het ene project wil het mysterie van zwarte gaten van alle
kanten belichten, het andere kijkt rechtstreeks terug tot bijna de oerknal.
Beide richten zich ook nadrukkelijk op het nieuwsgierige grote publiek.
Dat is woensdag bekend gemaakt. Voor het project ‘Eén seconde na de oerknal’
krijgt hoofdaanvrager Auke-Pieter Colijn van Nikhef en de UvA een bedrag van
1,1 miljoen euro. Ook Nikhef-onderzoeker Nicolo de Groot van de Radboud
Universiteit Nijmegen is een van de indieners. Het baanbrekende project steunt
ondermeer op programmamaker Diederik Jekel en de Nederlandse Natuurkundige
Vereniging voor toegankelijke verhalen over het onderzoek.
Voor het project ‘Dutch Black Hole Consortium’ ontvangen penvoerder Stefan
Vandoren (UU) en een groot team 4,9 miljoen euro. Een deel daarvan zal worden
besteed aan publieksexposities over het onderzoek naar zwarte gaten in Museum
Boerhaave in Leiden en Museumplein Limburg in Kerkrade.
Prangende vragen
De Nationale Wetenschapsagenda NWA is ingesteld om de wetenschap meer voeling
met vragen en nieuwsgierigheid in de samenleving te geven. In 2015 mochten
burgers en anderen hun prangende kennisvragen indienen, van heel fundamenteel
tot uiterst praktisch. Vele duizenden Nederlanders deden dat.
In totaal honoreerde NWO de voorstellen in de nieuwe NWA-ronde van 21
samenwerkingsverbanden die aan onderwerpen werken die volgens de Nationale
Wetenschapsagenda NWA urgent zijn. Daarbij zijn samenwerking en samenspraak met
maatschappelijke partijen van belang. Van de in totaal 93 miljoen euro wordt 12
miljoen door partners buiten NWO ingebracht.
Echte babyfoto
Het oerknal-project van Colijn en een brede coalitie van instellingen in
binnen- en buitenland is een echt fysisch waagstuk. Het project wil een beeld
maken van het heelal toen het nog maar een seconde oud was. ‘Hiermee vergeleken
was de bekende babyfoto van het heelal nog maar een kleuterfoto’, aldus het
voorstel.
De bekende oerknalfoto is een afbeelding van de overblijfselen van het eerste
licht dat na de oerknal in het heelal verscheen, zo’n 380.000 jaar na het
begin. Voor die tijd kon straling niet vrij door de ziedende beginfase bewegen.
Volgens modellen van de oerknal kon een bepaald type deeltjes, de neutrino’s,
dat al wel.
Prijswaardig
Het voorgestelde project, PTOLEMY geheten, wil zulke oerneutrino’s gaan meten.
In theorie bewegen er daarvan nog steeds duizenden miljarden per vierkante
centimeter per seconde door de aarde. Hun energie is echter extreem laag.
PTOLEMY draait om een nieuwe methode om zulke laag-energetische deeltjes toch
te meten.
Dat is extra lastig omdat neutrino’s nauwelijks interactie hebben met gewone
materie, bijvoorbeeld een detector. Als dat met de voorgestelde detector wel
lukt, is dat een baanbrekend resultaat.
Mysterieuze objecten
In het Dutch Black Hole Consortium werken talloze instellingen (waaronder
Nikhef) en andere partijen samen aan een beter begrip van de meest extreme en
mysterieuze objecten in het universum, zwarte gaten. Interdisciplinariteit is
cruciaal, aldus het voorstel dat onder meer door Nikhef-groepsleider Frank
Linde is ondertekend.
Wetenschappers, van astronomen en computerexperts tot geologen en
natuurkundigen werken aan betere modellen en bijvoorbeeld de Einstein Telescope
zwaartekrachtsgolfdetector om die te testen. Deze beoogde Einstein Telescope
(ET) is een ondergrondse detector voor zwaartekrachtsgolven die op aarde worden
waargenomen van verre botsingen van zwarte gaten. In 2015 lukte dat voor het
eerst met kleinere detectoren in de VS. Sindsdien meet ook de Virgo-detector
zwaartekrachtsgolven.
Burgerwetenschap
De veel gevoeliger ET komt mogelijk in Zuid-Limburg en heeft op 250 meter
ondergronds meetarmen van 10 kilometer lengte. Het ambitieuze project is
ingediend voor de Europese researchagenda. Technische bedrijven, maar ook
geologische en geofysische instellingen als het KNMI en TNO doen mee in het
consortium.
Bij een deel van het werk van het Nederlandse zwartegatenconsortium zullen
buitenstaanders kunnen meehelpen in het onderzoek via
burger-wetenschapsprojecten. Daarnaast worden speciale en actuele
publiekspresentaties voor wetenschapscentra en musea in Leiden en Kerkrade
ontwikkeld.
Over Nikhef
Het Nationaal instituut voor subatomaire fysica Nikhef verricht onderzoek op
het gebied van deeltjes- en astrodeeltjesfysica. Nikhef is een
samenwerkingsverband tussen de institutenorganisatie van NWO en zes
universiteiten: de Radboud Universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen, de
Universiteit van Amsterdam, de Universiteit Maastricht, de Universiteit Utrecht
en de Vrije Universiteit Amsterdam.
Consortium One second after the Big Bang
Penvoerder namens het consortium: prof. dr. A.P. (Auke) Colijn – Universiteit
van Amsterdam, Nikhef
Consortium: Universiteit van Amsterdam. Radboud Universiteit, De Haagse
Hogeschool (The Hague University of Applied Sciences), TNO, Princeton Physics
Department, Laboratorio Nazionale di Gran Sasso (LNGS), Netherlands’ Physical
Society (NNV), Ampulz, Karlsruhe Institute of Technology (KIT).
The Dutch Black Hole Consortium
Penvoerder namens het consortium: prof. dr. S.J.G. (Stefan) Vandoren –
Universiteit Utrecht
Consortium: Universiteit Utrecht, Radboud Universiteit, Nikhef, Universiteit
van Amsterdam (UvA), Universiteit Twente, Universiteit Maastricht, Universiteit
Utrecht, KNMI, Technische Universiteit Delft, Universiteit Leiden, Hogeschool
van Amsterdam (HvA), TNO, Hogeschool Utrecht, Rijksmuseum Boerhaave,
Museumplein Limburg, Provincie Limburg, Innoseis, Shell, Las Cumbres
Observatory, The Black Hole Initiative, Natuurkunde.nl <http://natuurkunde.nl/>
NWO-bericht
https://www.nwo.nl/nieuws/ruim-93-miljoen-euro-voor-onderzoeksprojecten-naar-urgente-vraagstukken-met-breed-scala
Meer informatie voor de pers, niet voor publicatie:
Nikhef / Martijn van Calmthout 06 46637876
